Ер бусын хүн

 Түүх ихэмсэг. Бас хатуу. Хэдэн мянга, хэдэн сая, өчнөөн тэрбум хүн тоосонд нь дарагддаг учраас түүх хэтэрхий ихэмсэг, тэдний хэн байсныг ор тас  мартаж чаддаг учраас бас дэндүү хатуу. Хэрийн хүн  түүхэнд мөнхөрч үлддэггүй. Түүхэнд нэр нь үлдсэн хүмүүсийн бүлэгт улс улсын  удирдагчид зайлшгүй ордог. Удирдагч удирдагчдаа хүчтэй хувь хүн байж, тэр шинжээрээ ялгарч чадсан эрхмүүд илүү тод гялалздаг. Жижиг улсын удирдагчдын хувьд  түүхийн шалгуурт тэр бүр тэнцээд байдаггүй. Хүчтэй хувь хүн байж чадсан цөөхөн хүний хувьд бол өөр л дөө. Тэдний нэр цаг үе бүрд дурсагддаг. Монгол Улсын ес дэх Ерөнхий сайд П.Гэндэн түүхэнд нэр нь мөнхөрсөн хүмүүсийн тоонд бардам багтдаг.  Сталинтай ам зөрж, гар хүрээд авсан удирдагч түүхэнд ганц л бий. Тэр нь Монголын П.Гэндэн. Хувь хүний зан чанар гэдэг утгаар түүний  алхмыг дүгнэж болохгүй.  Их гүрний сүүдэрт дарагдахгүйг хичээсэн жижиг улсын удирдагчийн улстөрийн эр зориг, улсаа гэх сэтгэл нь Сталинтай эв хагарах шалтгаан болсон гэж дүгнэвэл үнэнд илүү ойртоно.  
  
Сталин, П.Гэндэн хоёр

1935 оны 12 дугаар сарын 31-ний үдэш. Москва дахь Монголын бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн байранд  Монгол, ЗСБНХУ-ын удирдагчид оройн зоог барьж байв. Шинэ жилийн энэ орой  БНМАУ-ын Ерөнхий сайд П.Гэндэн,  О.Дашчирэв нар ЗХУКН-ын Улстөрийн товчоог бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь элчин сайдынхаа яаманд урьсан нь энэ. /ЗХУКН-ын Улстөрийн товчоо гадны улсын элчин сайдын яаманд хэзээ ч бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ очиж байгаагүй гэж түүхчид онцолдог/ Холбоот улсын талаас И.Сталин, В.И, Молотов, К.Е.Ворошилов, Монголын зүгээс Ерөнхий сайд П.Гэндэн, Р.Мэнд, О.Дашчирав тэргүүтэй төлөөлөгчид хүрэлцэн иржээ. Сталин ”Монголчууд Японыг эсэргүүцэж байгаа. Гэхдээ та нар ийм унтаа байж болохгүй. Та бүхний эсэргүүцэл сул байгаа шүү. Хүчтэй эсэргүүцэж, зоригтой тэмцэж чадах тийм Монголын төлөө” хэмээгээд хундагаа өргөв. Энэ агшинд П.Гэндэн “Ура” гэж хашгирлаа. Сталинд энэ хашгиралт таатай санагдаагүй бололтой. “Ура хашгирах амархан. Та нар ажил хэргээрээ улсынхаа тусгаар тогтнолыг хамгаалах ёстой” гэж ихэмсэглэв. П.Гэндэн үүний дараа Молотов, Ворошилов, Г.Я.Сокольников... сүүлд нь монгол гаралтай Ж.З.Элиавагийн төлөө хундага өргөлөө.
 Бүхнийг харцаараа бүртгэж суусан Сталин мушийснаа “Чингисийн жанжин Зэв Гүржээр дайрах үед үлдсэн Элиава гэсэн овог өнөөдөр Элиавдун болсон. Гэндээн, чи Чингис хаан болохыг хүсч байх шиг. Тэр бол Чингисийн гөлөг” хэмээн эвгүй өнгөөр дуугарав. Хариуд нь Монголын Ерөнхий сайд “Гүржийн  Сталин Орос улсын хаан болсон байхад Монгол Гэндэн  Монголын хаан байж яагаад болохгүй гэж” хэмээн үг зөрөхөд Сталин Гэндэнгийн хөл рүү өшиглөөд авав. Монголын Ерөнхий сайд ч зүгээр суусангүй зөрүүлээд шанаадав. Энэ эгшинд  Зөвлөлт гүрний удирдагчийн  гаанс шалан дээр  унаж хугарлаа.
Энэ яриа, уг үйл явдлын талаар тов тодорхой үг өгүүлбэрийг архиваас олохгүй.  Зарим түүхчид ийм яриа өрнөсөн гэдэг ч нөгөө хэсэг нь  арай өөр хувилбар хэлдэг.  Монголын бүрэн эрхт төлөөлөгчийн байранд болсон оройн зоогийн дараа Оросын талаас Монголын төлөөлөгчдөд кино үзүүлэх үеэр Гэндэн байгаагүй гэдэг. Энэ үеэр  Сталин П.Гэндэнтэй тусгайлан зоог барихдаа “Чи яагаад лам нараа байлгаад байгаа юм бэ,  сүм хийдээ устгахгүй байгаа чинь гайхал төрүүлж байна. Чи шар Монголын хаан болох гээ юу” гэхэд Гэндэн “Чи гүрж хэрнээ Оросын хаан болчихоод байхад, би монгол хүн мөртлөө Монголынхоо хаан байж яагаад болохгүй гэж” сөргөсөн ч гэлцдэг. Ямартай ч домог мэт яригдсаар ирсэн энэ үйл явдал бол бодит үнэн. Тухайн үед Орост элчин сайд байсан Самбуугийн эхнэр Дэнсмаа түүхч Ичинноровт энэ талаар дурсч байжээ. Тухайн үеийн эрдэмтэн Бархасын Банзрагч гуай ч хэлдэг байж. Юутай ч хүрээллийнх нь бүх хүн цаашлаад дэлхий  Сталинаас айдаг, болгоомжилдог  байсан тэр үед Азийн жижигхэн Монголын Ерөнхий сайдын “этгээд авирлал” түүхийн содон агшин болж үлдсэн юм.   
Д.Гэндэн Сталинтай дөрвөн удаа уулзаж, хэд хэдэн удаа бичиг захидлаар харилцаж байжээ.  1926-1936 онд Сталин болон Зөвлөлтийн бусад удирдагчидтай хийсэн түүний уулзалт яриа ширүүн, маргалдаан, мэтгэлцээнтэй байсан нь түүхийн баримтаас ил харагддаг. Тэр 1935 онд “Монгол улсын цаашдын хариуцлагыг Сталин хүлээх ёстой. Учир нь Монгол Улс Сталины гарын үсэгтэй захидлыг баримталж яваа. Тиймээс Монгол Улсын энэ зам зөв бол Сталины зөв, буруу бол Сталин хариуцлагыг нь үүрэх ёстой” хэмээн улстөрийн үзэл бодлоо илэрхийлж байв. Тэр зүгээр л Сталинтай маргалдаж суусангүй. Алхсан алхам, хэлсэн үгээрээ Сталины бодлогоос бурууг нь шүүмжилж, Монгол гэдэг улсыг Монголоор нь үлдээх бодлогыг бүгдийн дээр тавьж байв.

 ОХУ-ын түүхийн ухааны доктор, “Монголын үндэсний удирдагч Пэлжидийн Гэндэн. Намтрын зураас” номын зохиогч Сергей Рошин “Тэр хурц зантай, ер бусын хүн. Өөрийнхөө үнэ цэнийг мэддэг, гадаад бодлого, улс орны хөгжүүлэх бүх асуудлаар тодорхой байр суурьтай. Үнэхээр ер бусын хүн байсан.  Тэр үед Монгол Улсын гадаад бодлого ЗХУ-ын бодлогод тулгуурлаж байсан нь тодорхой.  ЗХУ-тай хамтрах нь   Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгаа гэдгийг сайн ойлгож байсан. Гэхдээ хоёр орны хамтын ажиллагааны хэд хэдэн асуудлаарх түүний байр суурь Зөвлөлтийн байр суурьтай тэр бүр давхцаж байгаагүй тул Сталин тэргүүтэй Зөвлөлтийн удирдлагатай санал ноцтой зөрөлдөж байсан юм. Тэр үеийн Монголын намын удирдлагатай ч мөн зөрчилдөж байсан” гэж  дүгнэсэн нь бий. 

Цаг түүхийн чимээгүй гуниг

1920-1980-аад он хүртэлх Монголын түүхэнд нэгэн чимээгүй гуниг нуугддаг. Тэр дундаа 1920-1960 онд жижиг улсын зовлон гэж нэрлэж болохоор үйл явдлууд хөшигний ард өрнөсөн байдаг. П.Гэндэн энэ л үед улстөрийн тавцанд хөл тавьсан түшээ. Манжийн ноёрхол, Хятадын  эзэрхийллээс арайхийн салсан Монголын хувьд харилцаж, түшиж байсан улс нь тэр үеийн Зөвлөлт Орос улс байлаа. Социализмыг сонгосон Зөвлөлтийн хувьд Монголыг өөр замаар алхуулах сонирхол байсангүй. Яг энэ сэжмээс өөрөөр сэтгэж, өөрөөр амьдрах түвшний хүмүүсийг өөрсдөөр нь хомроглон цааш харуулах далд бодлогын учиг хөвөрч эхлэв. Шашны томоохон зүтгэлтнүүд, шийдвэр гаргах төвшний оюунлаг хүмүүс социализмын хэт туйлширсан хандлагыг  дуун дээр нь уухайлсангүй. Сталин гаргасан шийдвэр бүхэнд нь алга таших  дуулгавартай, “толгойгүй” Монголыг  хүсч байлаа.  
 Зөвлөлтийн удирдагч Монголын эрх баригчдаас  лам нараа алж, сүм хийдээ устгахыг удаа дараа шаардаж байсан энэ үед Гэндэн төрийн алба хашиж байв.  Х.Чойбалсангаас өмнөх Ерөнхий сайдууд их гүрний энэ шахалтаас зайлсхийж байсан, П.Гэндэн ч тэдний нэг байлаа. Ингэснийхээ төлөөсөнд Монголын удирдлагууд  амиа өгч байсан гашуун агшнуудыг өнгөрсөн түүхээс уншиж болно. Сталинтай ам зөрж, тусгаар тогтнолоо илүүд үзсэн  П.Гэндэнг Москвагаас дуудлаа.  Биеийг нь эмчлүүлж амрааж сувилуулах нэрээр Крымийн өмнөд эрэгт байдаг Форос тосгонд “хорив”. Энэ тосгонд 1989 онд Орост төрийн эргэлт гаргах зорилгоор М.Горбачевыг 72 цаг хорьж байсан юм. Амралт, сувилал нэртэй гэрийн хорионд байсан П.Гэндэнг эцэст нь долдугаар сарын 11-ны Наадмын баярын өдөр баривчилж хэдэн сар байцаасны дараа 1937 оны 11 дүгээр сарын 26-нд  цаазалжээ. Монгол Улсын тусгаар тогтнолын өдөр 9 дэх ерөнхий сайдыг нь хилсээр цаазалсан явдал жижиг улсад сануулга өгсөн их гүрний гашуун егөө  байв. 
Тэр 1924 онд Улсын бага хурлын дарга, 1932—1936 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албыг хашиж байлаа. Мөн МАХН-ыг нэг хэсэг удирдаж байв.1962 онд нэр төрийг цагаатгасан ч 1990 он хүртэл түүний нэрийг хэвлэл мэдээллээр дурдахыг хорьж байв. 1956 онд ЗХУ-ын Дээд шүүх П.Гэндэнг цагаатгасан юм. Түүнээс хойш 37 жилийн дараа буюу  1993 онд түүний охин Цэрэндулам амьдарч байсан байшинд нь Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалын музейг нээжээ. Энэ музейг өнөөдөр Цэрэндулам гуайн хүү, Гэндэнгийн зээ хүү С.Бэхбат удирдаж байна. 

“Иргэн бүр баяжигтун” буюу тэрслүү сайд

Эхэндээ тэр социализм байгуулах ажилд  оролцож, “зүүнтэн” гэгдэж явсан ч сүүлдээ үзэл бодол нь өөрчлөгдсөн байдаг. МАХН-ын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга Ө.Бадрах 1930 оны 9 дүгээр сард Б.Шмеральтай уулзахдаа “ Феодалаас хураасан хөрөнгийг улсын санд авах гэтэл Гэндэн ядуу ардуудад хөрөнгө болгож өгөх гэж санал зөрөлдөөд байна. Лам нарын эсрэг тэмцэх зорилтыг бас цаг нь болоогүй гэж хойш тавиад байна” гэж  аминчлан хэлж байжээ.

Зүүний нугалаа буюу социализмын хэт туйлширсан хандлагыг  шүүмжлэн буруутгаж байсан хүний нэг бол П.Гэндэн. Түүний толгойлсон  Засгийн газар “Баяжигтун” гэсэн лоозун дэвшүүллээ.  Тэрээр ийм лоозун гаргах болсон шалтгаанаа намын 9 дүгээр хурал дээр “Ард түмний хувийн нүүдлийн мал аж ахуйг аль хүрдэг тоонд тултал хэмжээ хязгааргүй баяжуулахын тулд энэ лоозунг гаргасан. Энэ лоозүн бол эдийн засгийн үндэс болох нүүдлийн мал аж ахуйг өсгөн хөгжүүлж ард түмний аж амьдралыг сайжруулж батлуулахыг зорьсон бөгөөд энэ нь манай шинэ маягийн баячуудын ардчилсан хувьсгалт улстөрийг эдийн засгийн талаар бататгах явдлын гол үндэс мөн болой” гэж тайлбарласан байдаг. Тэр энэ уриаг төрийн бодлого болгож чадсан удирдагч. Эдийн засгийн эрх чөлөөтэй байж гэмээ нь  бусдаас хараат,тусгаар улс болж чадна гэдгийг тэр ойлгож байлаа.

  Ес дэх Ерөнхий сайд албан журмаар байгуулсан хамтрал коммуныг тарааж, хувийн аж ахуй, худалдаа эрхлэхийг зөвшөөрч, мал аж ахуйн татварыг хөнгөвчлөх шийдвэрийг гаргав. Тэр энэ цагийн энд хүрсэн ухаалаг бодлогоо ингэж эхлүүлсэн юм.

Түүнийг  Засгийн газар толгойлж байх үед буюу 1934 оны 12 дугаар сард ЗХУКН-ын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга Стомоняковын гарын үсэгтэй өр цагаатгасан тухай албан бичиг ирж байжээ. Өр цагаатгах хүсэлтийг ес дэх Ерөнхий сайд тавьж байж. Аж үйлдвэрийн комбинат болон бас бус худалдааны 29,5 сая төгрөгийн өр тухайн үедээ их мөнгө байлаа. 

Баяртай, “шинэ эргэлт”

Гэвч түүний санаачилсан “шинэ эргэлт” тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Судлаачид энэ үеийг үндэсний ардчилсан үзлийг сэргээн мандуулсан эрин гэж тодотгодог. Энэ цөөхөн жилд эдийн засаг урьд байгаагүйгээр сэргэж, малын тоо толгой эрс өссөн байдаг.  1934 оны МАХН-ын 9 дүгээр их хурал шинэ эргэлтийн бодлогын амжилтын тайлан болсон ч нөгөө утгаараа Ерөнхий сайд П.Гэндэнг буруутган унагах бэлтгэлийг хангасан хурал байлаа. Үүнээс нэг сарын дараа тэр Сталинтай ам зөрж, эв хагарчээ. Наад утга нь иргэдээ баян байлгах, цаад утга нь тусгаар улс байхын мөн чанарыг илтгэсэн “шинэ эргэлтийн бодлого” ч хүрээгээ хумьж эхлэв. 

 Оросын цэргийн ангийг Монголд байгуулахгүй

Нэг улсын хэтэрсэн нөлөөллөөс тэр болгоомжилж байлаа. “Оросын цэргийн ангийг Монголд байгуулахгүй” хэмээн бусадтайгаа ам зөрж байв. Гадаад харилцааны хувьд дундыг барьсан улс байна гэсэн байр суурийг зоригтой баримталж байсан хүн бол П.Гэндэн. Намын талаарх түүний бодол ч бусдаасаа өөр. “Нам бол улстөрийн жолоодогчийн үүргийг гүйцэтгэх ёстой. Түүнээс биш засаг төрийн ажилд хутгалдах учиргүй” гэж цаг үеэсээ давж сэтгэсэн түүний үг өнөө ч үнэ цэнээ алдаагүй, намын тухай сонгодог томъёоллын жишээ болж үлджээ. Лам нар, шарын шашны талаар барьж байсан Сталины бодлогод толгой дохиогүй цөөхөн удирдагчийн нэг бол тэр.  Лам нарыг хар болгох ажлыг зогсоож, шашны эрх чөлөөг тунхагласан алхмыг Гэндэнгийн  Засгийн газар хийж байлаа. Тэр хэдэн зуун дамжин хөгжсөн соёлоо харь гүрний сүртэй далайлтын дор гишгэчээд хаяхыг хүссэнгүй.  Нүүдлийн соёлтой  сэтгэгчдийн ухаан шингэсэн  Буддын өвөрмөц соёлоо цагийн шуурганд зүгээр л хийсгэчихье гэж бодож зүрхлэх  эх оронч байна гэж үү. 

Урвалт

1936 оны 3 дугаар сарын 11. Энэ өдөр болсон МАХН-ын төв хорооны 2 дугаар бүгд хурал хэлэлцэхээр төлөвлөсөн асуудалдаа анхаарал хандуулсангүй. Харин Гэндэнг суудлаас нь унагах их гүрний далд явуулгын хэрэгжилт болсон юм. Хамтран зүтгэж явсан нөхөд нь түүнийг арван хоногийн турш шүүмжлэв. Хэрэгжүүлсэн бодлого  бүр нь хурлын индрээс буруудлаа. Гэхдээ тэр шүүмжлэлийг дуугүй сонссонгүй. Хэрэгжүүлсэн бодлогоо зөвтгөсөн, жинтэй үг хэлж байсан нь хуралдааны протоколоос ил байдаг. Энэ хурлын дараа тэр тухайн үед хашиж байсан бүх албан тушаалаасаа халагдсан юм. Бодлогыг нь магтаж, санаа нэгтэй байсан Х.Чойбалсан хүртэл “Гэндэн ард түмэндээ хайргүй хүн” хэмээн өөлсөн тэр хурлаас хойш түүний амьдралын хар жилүүд эхэлсэн юм. П.Гэндэнг ЗХУ-д хорьж байцааж байхдаа тэвчишгүйгээр тамласан гэж түүхч, судлаачид тэмдэглэдэг. Өчнөөн сар үргэлжилсэн дуусашгүй тамлалын эцэст тэр өөрт нь тулгасан зохиомол хэргийг “хүлээсэн” байдаг. “Сүүлийн гарын үсгээ бичсэн хэвийг нь харахад  гар нь чичирч байсан нь анзаарагддаг” хэмээн зээ хүү С.Бэхбат нь дурсч байна. Түүний нэг адил хэлмэгдэн хэргээ хүлээж байсан хүмүүсийн хавтаст хэрэгт баривчлагдсан болон хэргээ хүлээсэн үеийн зургийг хамтад нь хавсаргасан байдаг бол ОХУ-ын КГБ-ын архиваас Монголд ирсэн Гэндэнгийн гэх 99 хуудаст хавтаст хэрэгт П.Гэндэнгийн хэрэг хүлээх агшны зураг байсангүй. Зургийг нь авсан гэсэн тайлбар бичиг л иржээ. Яагаад зургийг нь хуулсан юм бол?

Тэр Монголоо гэсэн сэтгэл зүрхтэй, хөгжлийн тухай зөв төсөөлөлтэй, зан араншингийн хувьд “ер бусын”, цаг үеэсээ давж сэтгэсэн Ерөнхий сайд байв. П.Гэндэнгийн гэж онцлохоор давтагдашгүй өвөрмөц агшнууд  түүхийн шаргал хуудаснаа тодоос тод мөр үлдээжээ.  

Охид нь эрхтэй байсан учир Чингисийн байгуулсан гүрэн 150 жил оршсон

  Ц.Баасансүрэн

“Өнөөгийн Ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан”, “Монгол хатадын нууц товчоон” номын зохиогч,  Америкийн монгол судлаач Жек Ведерфордтой ярилцлаа.  

-          Таны сүүлд бичсэн “Монгол хатадын нууц товчоо” номыг уншсан. Монголын эмэгтэйчүүдийг  их гоё гаргасан сонирхолтой бүтээл болсон байна лээ. Яагаад Монголын хатдын талаар  ном бичье гэж шийдсэн бэ?

-          “Монголын нууц товчоо”-ны 215 дугаар зүйлд  Чингис хаан “Охиддоо соёрхол өгье” гэчихээд юу ч бичээгүй үлдээчихсэн байсан. Чингис хаан охидоо яг юу гэж магтсан юм бол гэсэн асуулт энэ үед төрсөн л дөө. Чингисийн охидыг судалмаар, Монгол хатдын талаар мэдмээр санагдсан. Тэгээд л “Нууц товчоо”-ноос тасарсан тэр хуудасны эрэлд гарсан.   

-          Судалгааны явцад Монголын хатдын талаар материал хэр олдоцтой байсан бэ?

-          Үнэнийг хэлэхэд материал хангалттай биш байсан.  Олон газраас хайсан. Түрэгээс, Монголоос, Хятадаас, бүр  Нью-Иоркоос ч хайсан. Монголын эмэгтэйчүүдийн тухай газар газрын хүмүүсийн бичсэн юмыг уншихад их сонирхолтой байсан. Тухайн үеийн эмэгтэй хүнд байхааргүй их мэдэл, байхгүй тэгш эрх Монголд л байсан байж таарсан. Эрчүүдтэй нэг ширээнд сууж хоол идэх, адил байр сууринаас ярилцах, дуртай үедээ эрчүүдийн яриаг таслах гэх мэт бусад ертөнцөд эмэгтэй хүнд огт байдаггүй эрх мэдэл монгол эмэгтэйчүүдэд байсан.  Үүнийг тухайн үеийн гадна дотны эрдэмтэд, судлаачид, аялагчид нүд нь орой дээрээ гарч бичдэг байсан. Монгол эмэгтэйчүүд гэж өндөр өндөр малгай өмсч, том том дуугарсан, эрэгтэйчүүдтэйгээ адил эрх мэдэлтэй, дуртай үедээ Ромын папаас ирсэн төлөөлөгчийг “Та дуугүй байж бай. Одоо би ярина” гэж яриаг нь тасалдаг,  эрчүүдтэй ижил ташаагаа тулж суудаг, эмэгтэй хүнээс гарамгүй зан араншин гаргадаг сонин сонин хүүхнүүдийн тухай гадны ажиглагчид их бичсэн байсан. Энэ мэдээлэл, тэмдэглэлүүд дэлхийн эмэгтэйчүүдийн түүхэнд эмэгтэйчүүдийн эрх мэдэл эдэлдэг байсан тухай бичсэн хамгийн эртний сонирхолтой баримт байсан. Тэр баримтуудыг уншихад монгол эмэгтэйчүүд улс гүрнийг захирсан эдийн засгийн том эрх мэдэлтэй хүмүүс байсан нь харагддаг. Улстөрийн , цэргийн эрх мэдэл тэдэнд байсныг эдгээр баримтуудыг уншаад ойлгосон.

-          Таны судалсан, бичсэн хатдаас хэн нь илүү хайрламаар, хүндэлмээр санагдсан бэ? 

-          Алаги бэхи маш хүндлэлтэй эмэгтэй. Тэр Онгудыг захирч байсан. Одоогийн умард Хятадын нутаг л даа. Хууль, анагаах ухааныг сонирхож судалдаг ухаалаг хатан байсан. Алаги бэхиг судлаагүй, шүүгээгүй үед ямар ч хүнийг цаазлах эрх тухайн үед байгаагүй. Төрийг түшиж улсыг засч байсан хатан л даа. Эмэгтэй хүнийх нь хувьд хайрламаар нэг бүсгүй бий. Тэр нь Чэчэгэн. Ойрадад өгсөн гүнж. Ойд амьдарч байсан ойрадуудыг талын монголчуудтай нэг ижил соёлтой болгох хүнд үүргийг Чингис хаан охиндоо өгсөн байдаг. Тэр хатан хэд хэдэн ойрад эртэй ханилсан. Олон хүүхэд төрүүлсэн. Эмэгтэй хүнд ахамдмаар их ачааг үүрч байж  Ойрадыг монгол болгож чадсан гайхалтай эмэгтэй. Чингис хааны үед хүндэлмээр нэг эмэгтэй байсан. Бага насны охин л доо. Нэр нь Алтани. Тулуйг татар эр булааж аваад зугатахад  хамгаалж тэмцэж чадсан. Тийм жаахан охиноос ийм их  зориг гарсан нь гайхал бишрэл төрүүлсэн. Магадгүй тэр охин Чингис хаанд эмэгтэй хүн ийм хүчирхэг гэдгийг ойлгуулж өгсөн байх. Алтанитай адил нэртэй нэг хатан байсан. Түүхчид нэг бол Чингис хааны, нөгөө бол Өгөөдэй хааны охин гэж үздэг. Тэр эмэгтэй Монголын их гүрний нэг нэсэг болсон Кавказын улсуудыг хамаарч захирч байсан. Нөхрөө нас барсны дараа Кавказад байдаг Азарбейжан, Армени, Грузинийг захирч байсан хатан.  

-          Мандухай цэцэн хатаны талаар бичсэн байсан?

-          Мандухай цэцэн хатан бол маш хүндлэлтэй эрхэмсэг хатан. Чингис хааны шууд ургийн охин биш л дээ.  Гэхдээ монгол төрийг авч явж чадсан. Мандухайд нөмөр болох ах байгаагүй. Түшиж тулах хэн ч байгаагүй. Гэтэл тэр эмэгтэй Чингис хааны байгуулсан монгол төрийг авч үлдэхийн тулд  бүхнийг хийсэн. Монгол төрийг эргүүлж нэгтгэсэн гавьяатай хатан. Чингис хаан өөрөө байсан бол Мандухайг миний охин гэж хэлэх байсан.

-          Монголыг хүчирхэг байхад  охид эмэгтэйчүүд нь ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?

-           Чингис хааны их гүрний түүх  түүнийг нас барахад л дуусах байсан. Яг л бусад улсын түүхтэй адил.  Гэтэл охид нь хариуцлагатай, билигтэй, улсыг авч явах эрхтэй байсан учир Чингисийн байгуулсан их гүрэн 150 жил оршин тогтнож  чадсан. Чингис хааны охид Монголын их гүрний холбоо, харилцаа худалдаа, хууль, эрхийн бүх асуудлыг зохион байгуулж, гардан удирдаж байсан. Тийм учраас л Монгол хүчирхэг байсан. Төв шугаманд эрчүүд нь явж ар талынх нь  бүхий л ажлыг эмэгтэйчүүд нь зохион байгуулж байсан.

-          Тухайн үед ихэнх улсад  эрчүүдийн эрх илүү байсан. Тийм ертөнцөд эрчүүдтэйгээ эн зэрэгцсэн бүсгүйүүдтэй улс байна гэхээр гайхалтай санагдаж байна. Үүнд  Чингисийн нөлөө байв уу, эсвэл анхнаасаа Монголд эмэгтэйчүүдийн эрх ийм байсан гэсэн үг үү?

-           Монгол эмэгтэйчүүдийн тэгш эрх, нийгэмд оролцох оролцоо Чингисийн үеэс өмнө бүрэлдэн тогтсон байсан. Хятад эмэгтэйчүүдийг аваад үзье л дээ. Тэд гэртээ л байдаг, гэрийнхээ л ажлыг хийдэг. Лалын шашинтай эмэгтэй гэхээр нүүрээ хаачихдаг. Тэр эмэгтэйг гадаад ертөнц харахгүй. Харин монгол эмэгтэйчүүд эрчүүдийн адил явна, юм үзнэ, ярина, маргана, байр сууриа хамгаална, хууль тогтооно, ёс журамд оролцоно. Энэ талаараа монгол эмэгтэйчүүд онцлог байсан.

-          Тэгэхээр үүнийг нүүдэлчин соёлтой холбож ойлгож болох нь ээ? 

-          Тийм ээ, тэгж ойлгож болно. Нүүдлийн соёл гэдэг бол өөр ертөнц. Нүүдэлчин байсан хар Кидан, Түрэг угсаатнуудын эмэгтэйчүүд нь яг  ийм зоригтой, омог төгөлдөр эмэгтэйчүүд байсан. Хар Хитанд гэхэд хатад нь төр барьж байсан түүх бий. Нүүдэлчин соёлынх нь онцлог гэж ойлгож болно.

-          Чингисийг олон жил судалсан хүний таньд хувьд асуух нэг асуулт байна. Ямар ч чимэг хачиргүйгээр Чингис гэдэг хүнийг тодорхойлооч?

-          Хүмүүс Чингисийг эхэн үедээ хүндэлж байсан. Түүний гаргасан  хууль, олон улсын харилцаанд гаргаж ирсэн ололт, амжилтыг мэддэг үедээ магтдаг байсан.  Харин дараа нь мартаж эхэлсэн. Байгуулсан зүйлийг нь өмнө нь байсан мэтээр бодож эхэлсэн. Тэр үедээ  хүмүүс Чингис хааныг муулж байсан. Перс, Хятад, Орос зэрэг оронд   Чингис хааны  үүсгэсэн хууль, шуудан, зам харилцаа, дипломат ёсыг өнөө хэр мөрдөж байгаа. Би анх Чингис хааныг мянганы агуу хүн гэж бодож л судалгаагаа эхэлсэн. Гэтэл судалгааныхаа явцад хамгийн агуу хууль ёсыг бий болгосон, бүрдүүлсэн, хүн юм гэдгийг л ойлгосон.

-          Их засаг хуулийн талаар юу хэлэх вэ?   

-          Их засаг хууль бол бүх хуулиас өмнө гарсан бүх хуулийн эх хууль. Яагаад гэвэл Их засаг хуульд туссан заалтуудыг  дэлхийн улс орнууд одоо болтол  хэрэгжүүлж чадахгүй байна. Тухайлбал эмэгтэйчүүдийг хулгайлахгүй гэсэн заалтыг Их засаг хуульд Чингис хаан хийж өгсөн. Гэтэл өнөөдрийг болтол эмэгтэйчүүдийг хулгайлах хүний хулгайг хааж чадаагүй л байгаа. Энэ хуулийг хэрэгжүүлж чадвал дэлхийн бүх хууль хэрэгжинэ гэж би боддог.

-          Нүүдэлчдийг өнөө хэр нүүдэлчин хэвээр нь байлгаж байгаа,  нүүдэлчин соёлын оршин тогтнох үндэс болсон чанар таныхаар юу вэ?

-          Нүүдэлчин соёлыг авч үлдэж байгаа хамгийн чухал чанар нь биеэ даасан байдал. Монгол хүмүүс мал ахуй, гэр орон, үр хүүхэд байгалиа хамгаалж авч үлдэх ёстой.  Үргэлж  өөрчлөгдөж байдаг энэ бүх зүйлд нүүдэлчид  бэлэн байдаг. Харин  суурин соёл иргэншилтэй улсад амьдрадаг хүний  хувьд өөр. Аливаа нэг асуудал тулгарахад  өмнө нь шийдэж байсан арга зам, мэдлэгээрээ давж гарах гэж оролддог. Гэтэл нүүдэлчид гарч ирж байгаа бэрхшээл бүртэй өөр  аргаар тэмцэж,  тухайн байдлаас гарах арга замыг олдог. Өөрчлөлт бүрд бэлэн байж , зохицож чаддаг чанар нь нүүдэлчин соёл иргэншил одоо болтол оршиж байгаагийн гол шалтгаан гэж би боддог.

-          Таныг монголд гэртэй гэхээр их гайхсан шүү. Танайд орж ирээд бүр их гайхлаа. Монголын говийг санагдуулахаар тохижуулсан өрөө, арслантай авдар, монгол зургууд гээд. Та Монголд их хайртай юм аа?

-          Би бүр жаахан байхдаа л Монголд ирж үзэхийг мөрөөддөг байсан.Монголын тухай таван ширхэг марк олсноосоо хойш бүр ч их боддог болсон. Гэхдээ тэр үед Монгол хаалттай байсан л даа. Монгол руу ирэх ямар ч боломж байгаагүй. Харин 1990 онд Турк судлалын ажил эхлүүлчихсэн байхдаа Монголд ирсэн. Хархоринд байдаг Туркийн булшийг судлах гэж. Анх ирэхдээ шөнө буусан. Улаанбаатарыг ч үзэж амжилгүй Хархорин руу явсан. Өглөө нь цэлийсэн талд сэрээд  л анхны харцаар дурласан. Судалгааны ажлаа дуусгаад буцахдаа “Дахиж ирэхгүй байх. Тэгээд ч эргээд ирлээ гэхэд одоо төрж байгаа шиг ийм гоё мэдрэмж төрөхгүй биз дээ” гэж бодсон. Гурван сарын дараа эргээд ирсэн чинь бүр ч гоё санагдсан. Монголын тухай бичмээр санагдсан. Энэ орны тухай л бичиж байж Ази, Европ хоёрыг ойлгох юм байна гэж бодсон. Турк эндээс гаралтай, Уйгур эндээс гаралтай. Ази,  Европын дунд Монгол байдаг юм байна, энэ орныг ойлговол Ази, Европ хоёрыг ойлгох юм байна гэдэг бодол орж ирсэн. Нүүдэлчний соёл иргэншлийг ойлгох юм бол дэлхий ертөнцийн хувирал өөрчлөлтийг ойлгох юм байна гэж бодсон.  Нүүдэлчний соёл дотроо Монголыг ойлгоё гээд явж байтал  Чингис гэдэг хүнийг ойлгохгүй бол Монголыг ойлгохгүй юм байна гэж бодсон.  Тэгээд Чингис хааны тухай асууж сураглаж эхэлсэн. Чингис хааны түүхийг ойлгоод, Монголтой холбоод Ази, Европыг ойлгож эхэлсэн чинь Монголд дурлачихсан.

-          Нөгөө Түрк судлалын ажлаа дуусгасан уу?

-          Түрк судлалаар бичсэн анхны номоо хэзээ ч дуусгаж чадаагүй. Туркээ судлах гэж ирээд Монголд дурлачихсан учраас дуусгаж чадаагүй. Би хижээл насны эрэгтэй хүн. Настай эрэгтэй хүн залуу эмэгтэйд дурласан тухай  түүх их байдаг. Гэтэл би залуу эмэгтэйд дурлахын оронд Монголд дурлачихсан. Ингээд л би Монголоос салж чадахаа байсан. Миний хижээл насны дурлал бол Монгол. Хэрвээ хүн дахин төрдөг бол би дараа төрөлдөө Монголд төрнө гэж боддог шүү.

Монголыг Монголоор нь дэлхийд таниулсан эрдэмтэн

                                   


Нэгэн насанд багтахааргүй  ихийг бүтээсэн буурал эрдэмтэндээ монголчууд хайртай. Нэрнээс нь цаашхийг мэдэхгүй энгийн нэгэн ч Б.Ринчен гэдэг нэрийг хүндэтгэн хэлдэг. Шавь нь байгаагүй ч номыг нь биширсэн хэн ч түүнийг Ри багш гэж дотносон  дууддаг.  Хүн бүрээр зүгээр л хайрлуулж, хүндэтгүүлнэ гэдэг  их хувь тавилан. Тэр тавиланг хэрийн хүн оюунаараа зурдаггүй. Эр чадал, хүч бяраараа ард түмнийхээ бахархал болсон баатруудын түүх олон байдаг. Харин эрдэм билиг, оюун ухаанаараа улсаа, цаашлаад дэлхийг бөхийлгөсөн ухаантны түүх хуруу дарам. Баатрууд  бүхний нүдэн дээр ил тэмцэж, ил омогшиж, ил ялж, ил ялагддаг. Харин эрдэм билигтнүүдийн хувьд арай өөр. Тэд чимээгүйхэн туурвиж, анир гүм амьдардаг. Хэтийдсэн их оюуны  бяр, ухааны цараатай нь олонд хүлээн зөвшөөрөгдөж, ном дагасан, номонд дуртай, ухааныг дээдэлдэг дийлэнх хэсэг нь цаг үедээ амьдраад чимээгүй буцдаг хатуу хууль төдийгөөс өдий хүртэл үйлчилсээр ирсэн. Олны хүндэтгэлийг хүлээсэн тэр цөөхөн билигтнүүдийн нэг бол Монголын Б.Ринчен. Энэ эрхэм хүн хэл шинжлэлч, ардын билиг судлаач, зохиолч, сэтгүүлч, орчуулагч, шүүмжлэгч, угсаатан зүйч, бөө судлаач... байсан.  Кубын зохиолч Грегорио Ортего “ Аливааг өргөн цараатай харж заншсан, ер бусын гэрэл нүдэнд нь байнга гэрэлтэх энэ хүн тэнгэрийн хаяаг харж нүүх суухаа шинждэг эртний нүүдэлч ард түмнийхээ амьд лавлах юм гээч...” хэмээн шагшсан нь жирийн нэг магтаал байгаагүй.  Монголыг судалж, нүүдэлчдийн давтагдашгүй өнгөтэй түүх, соёлын  бүтээлүүдийг нь дэлхийн тавцанд гаргаж тавьсан эрдэмтэн, судлаачдаас Б.Ринчен  нэг л зүйлээрээ онцгой байв. Тэр нүүдэлчдийн үр сад гэдгээрээ илүү гүн рүү нь орж, угаас нь гаргаж ирж соёлоо дэлхийд таниулсан. Үүгээрээ  түүний эрдмийн ажил, уран бүтээл   үнэ цэнэтэй.  

“Folklore Mongol”

Монгол судлаачид түүнийг хүндэтгэдэг. Хүндэтгэхээс аргагүй ихийг хийсэн учир энэ эрхэм хүний нэр өнөөдөр ч монгол судлалд тод мөртэй.  Тэр амьдралынхаа багагүй хэсгийг монгол  угсаатны соёлын өвийг цуглуулж дэлхийд таниулахад зориулсан. Энэ талаас нь авч үзвэл  тэр алдартай угсаатан зүйч. Түүний Монголын зан үйлийн аман зохиолын дээжийг багтаасан 5 цуврал “Folklore Mongol” нэрээр Германд хэвлэгдэж байжээ. Энэ ном өнөөдөр ч монгол судлаачдын ширээний ном. Тухайн үед “Folklore Mongol” цувралыг Английн профессор Бауден “Монгол судлалын салбарт сүүлийн үед чухал гэж онцлохоор олон бүтээл хэвлэгдсэн. Гэхдээ тэдгээр бүтээлийн дотроос хамгийн сонирхол татсан нь Ринченгийнх” хэмээн дуу алдаж байж. Монгол тууль эртний Грекийн “Иллиада”, “Одиссей”, Францын “Роландын тууль”-тай эн зэрэгцэхээр гэдгийг энэ ботиороо харуулсан байдаг. Тэр “Монгол туулийн үг маш баялаг, утга зориг бадрангуй,  зохиолын хувьд хэмжээ далайцаараа бичгийн зохиолтой адилтгавал роман шиг том зохиолын хэлбэр”  хэмээн дүгнэсэн нь бий.  

Уламжлалт шүтлэг,  шашин, соёлоосоо “айгаагүй” билигтэн

Далд  ертөнцийг энэ орчлонтой холбодог Монголын бөөг дэлхий сонирхдог.  Бас судалдаг. Хүн төрөлхтний хамгийн эртний шүтлэгийн нэг бөөг судлах үндсийг ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн Б.Ринчен  тавьсан байдаг. 1920-иод оноос хойш 50 гаруй жилийн турш цуглуулсан  үнэт өвийнх нь багагүй хэсгийг бөө судлалд хамаарах материал эзэлж байж. Монголын бөө судлалд холбогдохыг нь гурван ботиор Германы “Asiatische forschungen” цувралын  3, 8, 40 дүгээрт монгол хэлээр хэвлүүлсэн нь өнөө ч үнэ цэнтэй судлагдахуун хэвээр байна. Сэхээтнүүд нь хуучныхаа өв соёлын талаар ам ангайхаас ч  айдаг байсан  тийм цаг үе Монголын түүхэнд бий. Социализм дэлхийн цөөнгүй улсад хүчирхэг байсан тэр үеийг зарим хүмүүс “төмөр хөшиг” татагдсан үе гэж  тодотгодог.
Бөө, цам, сүм хийд гэж чанга дуугарч болохгүй, эрдэмтэд нь уламжлалт шашин соёлоосоо “айдаг” байсан   тэр үед Ринчен В.Формантай хамтарсан “Шарын шашны багт бүжиг. Монгол дахь эрлэгийн цам” /Lamaistisch tanzmasken. Der Erlik –tsam in der Mongolei/  бүтээлдээ хэрийн хүн зориглохооргүй алхам хийсэн байдаг. Тэр энэ бүтээлдээ ар Монгол дахь хуучин сүм, хийдийн байдал, цамын түүх, эрлэг хааны цамын багууд, цамд бэлтгэх, цамын ёсны талаар тодорхой тайлбарлаж, холбогдох зураг сэлтийг хавсаргасан юм. Монголын шашны түүхэнд шууд холбогдолтой нэлээд зүйлийг судалгааны эргэлтэд оруулж, дэлхийд таниулж байсныг нь  төр засаг тийм ч таатай хүлээн авч дэмжиж байсангүй. Үргэлж л өөлж, хавчиж  байсан нь түүний намтраас тодорхой уншигддаг. Тэрдундаа амьдралынх нь сүүлийн жилүүдэд энэ хандлага бүр ч хүчтэй байсан гэдэг.  Гэхдээ цаг цагийн ухаантнууд энэ хэрийн эсэргүүцэлд толгой бөхийж, өвдөг нугардаггүй. Буурал эрдэмтэн тэр жамаар чимээгүйхэн гуниж, нам гүмхэн бүтээлээ туурвиж, өөрийн түүхтэй, соёлтой Монголыг давтагдашгүй, гайхамшигтайгаар нь дэлхийд харуулж, зөв гэсэн замаараа алхсан. Үнэхээр ч тэр алхам нь зөв байсныг монгол судлалын өнөөдөр харуулж байгаа билээ.  Нэгэн эрдэмтэн түүнийг “Монголын судлалын олон салбарыг дэлхийд тогтолцоотой хөгжүүлж дэлгэрүүлэхэд онцгой зүтгэл гаргасан” гэж дүгнэсэн нь бий. Монгол ардын утга соёл, зан заншилтай холбоотой, олон орны эрдэмтдийн хувьд учир битүүлэг байсан цөөнгүй  асуудлыг тодорхой баримтад тулгуурлаж шинжлэх ухааны үндэстэй тайлбарлаж өгсөн хүнд энэ дайны үнэлгээ багадана уу гэхээс ихдэхгүй мэт санагдана. 

Дорнын нэвтэрхий толь

Хязгаарын яамны тал бичээчээр ажиллаж байсан Б.Ринчен хүүг 1921 оны ардын хувьсгалыг эхлүүлэгч Д.Сүхбаатар жанжин Хүрээг чөлөөлөхөөр мордохынхоо өмнө дуудан уулзаж байж. Жанжин түүнээс “ямар мэргэжлийн сургууль хийх вэ” гэж асуухад хүү “Эмч болмоор байна “ хэмээн хариулсан гэдэг. Харин Сүхбаатар “Бидэнд эмч хэрэгтэй гэвэл Зөвлөлт Орос улс хэдийг л бол хэдийг ирүүлнэ. Бидэнд өөрийн эрдэмтэн хэрэгтэй. Чи хэл, бичгийн сайн сургуульд явбал дээр” хэмээн захисан нь түүний амьдралын эхлэл болжээ. Ленинградын Дорно дахины хэлний салбарт   суралцаж байхад нь Монголын талаас эрдэм шинжилгээний ажилтан бэлдэж өгөх хүсэлтийг Зөвлөлтөд тавьсан аж. Ийнхүү 18 оюутнаас 4 хүн шилэгдсэний нэг нь Ринчен байв. Зөвлөлтийн Шинжлэх ухааны академийн Азийн музей, Ленинградын их сургуулийн авиа зүйн лабораторид Хэл бичгийн хүрээлэнгийн хичээлээс гадуур алдартай 9 академичээр удирдуулан 3 жил тусгай лекц заалгажээ. Монголч, академич Владимирцов, энэтхэг судлалч,   академич Ольденбург, төвдөч академич Щербатской,  дорно дахины түүхч, академич Бартольд, түрэг хэлний профессор, академич Юдахин, авиа зүйч, академич Щерба, хэл, түүхийн мэргэжилтэн, академич Марр, монголч, академич Козин, нангиадач,   академич Алексеев нар түүний багш. Салбартаа толгой академичдаар хичээл заалгах нэг хэрэг. Заалгасан хичээлээ судалгаандаа ашиглаж, цаг мөнхийн бүтээл үлдээх огт өөр хэрэг. Тэр цаг мөнхөд чансаагаа үл алдах бүтээлийг монголчуудад, хүн  төрөлхтөнд үлдээж чадсан билээ.  Энэ утгаараа тэр яах аргагүй “Дорнын нэвтэрхий толь”. 

Хэлээ “өмгөөлж” Н.Хрущевт захидал  илгээв

Б.Ринченгийн “Монгол бичгийн хэлний зүй” гэсэн дөрвөн боть бүтээл гарахааас өмнө дэлхийн судлаачид Монгол хэлийг энэтхэг, төвд, европ хэлний загвараар судалж байжээ. Харин Унгарт докторын зэрэг хамгаалсан энэ бүтээлийг нь академич Л.Лигети, Шебеньтян, Ирөөн нар “Монгол хэлийг монгол хэлнийх нь онцлогт тулгуурлаж, монгол хэл шинжлэлийн түүхнээ монгол хэлний судлалын шинэ үеийг нээсэн анхны бүтээл” хэмээн дуу нэгтэй үнэлсэн байдаг. Энэ бүтээлийн 3 дахь боть болох “Монгол хэлний хэлбэр судлал” хэвлэгдсэн ч шатаагдсан гунигтай түүх бий.  Тухайн үед үзэг нэгт эрдэмтэд нь хүртэл түүний эсрэг дуугарч байв. Шүүмжилж, өөлж, тэр хэрээрээ гавъяа шагнал хүртэж байсан гэдэг. Тэдгээр эрдэмтдийн дунд өдгөө олны хүндэтгэлийг хүлээсэн нэртэй эрдэмтэд хүртэл байсан гэж учир мэдэх улс ярьдаг. Цагийн салхийг ухаантнууд ч сөрөхөд бэрх үе бий. Тэр үед толгой бөхийгөөгүй, хэлэх дуртай үг шигээ “үхсэн ч үнэнчээр яв”-снаараа Б.Ринчен гэдэг нэр  Монгол мэргэдийн түүхэнд өөрийнхөөрөө гялалзах содон шигтгээ болж чадсан юм.
Монголын ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн энэ эрдэмтэн  монгол хэл, бичигтээ хайртай, монгол хэл, бичгээ харийн нөлөөлөлд оруулахгүйг хичээж явсан. Уйгуржин  бичгийг криллээр сольсны дараа тэр   Н.Хрушев, Мао Зэ Дун нарт захидал бичиж байжээ. Хүчирхэг гүрний нөлөөнд хэлээ алдчих вий гэх болгоомжлол, хэлгүй бол Монгол оршихгүй гэсэн эмзэглэл буурал эрдэмтнийг үзэг, цаас нийлүүлэхэд хүргэсэн хэрэг. ЗХУ-ын үед Украйнаас Чукча хүртэл 100 гаруй үндэстэн хэл, соёлоо гээсэн гэдэг. БНХАУ-ын харъяанд байдаг Өвөр монголчууд өнөөдөр өөртөө засах орон болж, хэл бичг, соёлоо алдаагүй нь Ринченгийн захидлаас ч улбаатай байж мэднэ. Их эрдэмтэн Мао Зэ Дунд өвөр монголчуудын хэл, соёлыг битгий алдуулаарай гэсэн утгатай захиадал бичиж байсан гэдэг.    Их эрдэмтэн ингэж холыг харж байж. Хэлний тусгаар тогтнол бол соёлын тусгаар тогтнолын суурь дэвсгэр, улс тусгаар оршихуйн цор ганц үнэн гэдгийг мэдэрч, тэмцсэн эрдэмтэн бол Ринчен.  Тэр,
Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл
Чин зоригт өвөг дээдсийн өв их эрдэнэ
Сонсох бүр яруу тансагийг гайхан биширч
Сод их билигт түмэн юугаа магтан биширмү би хэмээн шүлэглэж, эх хэлээ хамгаалж, хэл шинжлэлийн салбарт өөрийн гэх тод мөрөө үлдээж чадсан. Профессор Б.Ринчен Олон улсын монгол хэл бичгийн эрдэмтдийн Анхдугаар Их хурлыг 1959 онд санаачлан зохион байгуулж байв. Олон зуун, бүр хэдэн  мянганаар үнэлэгдэх бичиг, соёлын нандин өв, түүхийн буурал жимээ бусдын нөлөөнд бүдгэрүүлж, бусдынх болгочих вий хэмээн далдхан шаналж явжээ. “Аав Хүн улсаа хүнд алдчихгүй юмсан гэж санаа зовдог байж билээ” хэмээн их эрдэтмний хүү, академич  Р.Барсболд дурсч байсан. Хүннү гүрний 2200 жилийн түүхт ой дараа удахгүй  тохионо.  Энэ ойн үеэр Монгол улс Хүннү бидний өвөг гэж чанга дуугарах байх аа.  Мянганаар тоологдох төрт ёсны түүхтэй улс дэлхийд хэд билээ. Тэр их түүхийг өөрийн гэж авч үлдэх их ухаантан хэчнээн билээ...

Дуун хөрвүүлэгч, орчуулгын онолч, зохиолч 

    Их хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд цаазын ял сонсч шоронд таван жил хоригдсон  түүнийг орос хэлний төгс мэдлэг нь  аварч байж. Большевик намын түүхийг оросоос орчуулах шаардлагаар “эсэргүү эрдэмтэн”-г   цаазаар аваагүй гэдэг.  Түүнийг 17 хэлтэй байсан гэж судлаачид үздэг. Англи, франц, герман, орос, чех, эртний слав, латин, мажар, эсперанто, манж , түрэг, төвд, хятад... зэрэг хэлнүүдийг  төгс  эзэмшсэн эрдэмтэн байж. Ринчен шоронд байхдаа франц хэл сурчээ. Өрнийн соёлт гүрний хэлийг сурсан түүх их сонин.  Том ган савтай  ялгадас дамжлан явах үед нь  шоронгийн хашаан доторх зуухны дэргэд шатаахаар овоолсон “эсэргүү” номон дотор нэлээд зузаан нэг ном нүдэнд нь тусчээ. Тэр номыг ухасхийн авч үзтэл франц хэлний сурах бичиг байж. Дагаж явсан хуяг нь номоо тавь гэж зандрахад “Бие зассаны дараа хэрэглэх цаас олдохгүй юм. Энийг хэрэглэе” хэмээн гуйж байж тэр номыг авсан гэдэг. Ингэж тэр шоронд байхдаа франц хэл эзэмшиж байжээ. Түүний монгол судлалаар гадаадад хэвлүүлсэн бүтээлийн дийлэх нь франц хэл дээр байсан гэж шавь Ц.Шагдарсүрэн нь дурссан нь бий. Тэр шавь нартаа  англи, франц, орос, герман хэлийг заавал сурах ёстой гэж захидаг байж.  Дундад зуунд Европ дахины номын хэл болж байсан латин хэл, төв Азид эрт үед хэрэглэгдэж байсан энэтхэг европын овог хэлний өвөг болсон самгарди хэлийг үзэхгүй бол яавч болохгүй гэж өвгөн эрдэмтэн боддог байжээ. Тэр хэлийг насан туршдаа сурсан. Бурхан болохынхоо өмнө бие нь муу байхдаа эртний латин, хятад хэлийг үзсээр байж. 
Б.Ринчин Монголын алдартай орчуулагчдын нэг. Бас орчуулгын нэртэй  онолч. Гоголийн “Тарас Бульба”,  М.Шолоховын “Хүний хувь заяа”, Х.К.Андерсоны “Үлгэрүүд”,  Калидасын “Үүлэн зардас” зэрэг сонгодогуудыг эх хэлнээ нүдэнд бууж, сэтгэлд ургатал  хөрвүүлсэн байдаг. Тэр дундаа алдарт “Үүлэн зардас”-ын орчуулгыг  сонгодог  болсон гэж судлаачид  онцолдог.  Ринчен 20 гаруй орны 70-аад зохиолчийн 240 орчим нэр төрлийн бүтээлийг орос, англи, франц, польш, чех, мажар зэрэг хэлнээс орчуулж байжээ. Харамсалтай түүний орчуулсан Ж.Лондоны “Нууцын эзэн”, Жюль Верний “Газрын холд аялсан нь”, Жон Ридийн Ертөнцийг дэнсэлгэн хөдөлгөсөн арван хоног”,  А.С.Пушкиний “Авсчин”, В.Шекспирийн “Отелло”,  “Макбет”  зэрэг сонгодогуудыг хэвлэх эрхийг тухайн үед нь өгөөгүй. Орчуулсан эхийг нь  ч ор сураггүй алга болгож байжээ. Хэрвээ ингэж хориогүй бол Ринчений Пушкин, Шекспир монгол уншигчдын сэтгэлийн утсыг хэрхэн хөндөх байсан бол.... Яагаад ч юм харамслын өнгөтэй ийм олон асуултыг түүний намтрыг судалж, ойр дотныхонтой нь ярилцаж байхдаа өөртөө  тавьсан.
Тэр “Өөрийн бичсэн зүйлээ өөр хэлээр бодоод үзэхэд засмаар санагддаг. Өөрөөр хэлээр харахад тодотгогч шилээр харсантай адил байдаг” хэмээн хэлдэг байж. Хэлийг өөрийн болгож төгс эзэмшиж чадсаныг   батлахаар үгийг шавь нар нь  багшийгаа дурсахдаа хэлэх дуртай. Монголын орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгч Д.Нацагдоржтой А.С.Пушкины ганц нэг шүлэг, туужийг орчуулан ноороглож эхтэй нь тулган, санал бодлоо солилцож явсан жаахан залуу Монголын нэртэй дуун хөрвүүлэгч, орчуулгын  шүүмжлэгч болж чадсан билээ. Тэр орчуулагчаас гадна Монголын нэртэй зохиолчдын нэг. Монголын уран зохиолчдын анхны бүлгэмийн гишүүнээр элсч байсан энэ эрхэм хүний “Цогт тайж”, “Ану хатан”, “Заан Залуудай” зэрэг түүхэн бүтээлүүд нь Монголын уран зохиолын шилдэг бүтээлийн тоонд багтдаг юм. 

Хэн ч эзлэхээргүй орчлыг бүтээсэн ухаантан

  Монголын их эрдэмтэн 77 насандаа таалал төгссөн. Насандаа баймгүй ихийг хийсэн түүнийг бие барахад гашуудлын мэдээ тавих сонин олдохгүй байж. Түүний шавь Ц.Шагдарсүрэн ”Багшийг нас барсны дараа  “Утга зохиол урлаг” сонинд хэл ам болж байж гашуудлын мэдээ тавиулсан юм. Тэр мэдээг одоо эргээд бодож байхад дээд сургууль төгсөөгүй, .... цагаач маягаар Монголд ирсэн... гэх зэрэг ойлголт авахаар байдаг. Үүнийг тэр үед нэг бус хүн нууцхан ярьдаг байсан шүү” хэмээн дурсчээ.  Эх орных нь сонин хэвлэл их эрдэмтнийхээ таалал төгссөн  гашуудлын мэдээг ийм өнгөтэй нийтэлж байхад АНУ-ын нэгэн хэвлэлд “Монголын Солженицын нас барлаа” хэмээн гашуудан мэдээлж, Английн монголч эрдэмтэн Ч.Бауден “Ринчен бэрх хатуу цагт аж төрсөн. Түүний бүхий л амьдрал баатарлаг үйлс байсан юм. Ардынхаа соёл, уламжлалд сэтгэл зүрхнээсээ хайртай, дахиад хэзээ ч төрөхөөргүй эрдэм, чадал нь хэтийдсэн хүн. Ийм хүн байсан нь өдгөөгийн монголчуудын хувьд эрхэм аз түшсэн хэрэг. Бид түүнд асар их өртэй үлдсэн улс шүү дээ” хэмээн гуниглан дурсаж байлаа.  Польшийн монголч эрдэмтэн С.Шинкевич “Тэр хаана ч явсан Монголын соёлын элч болж байдагсан. Түүний гойд сайхан  чанар нь Ж.Неругийн анд нөхөр болгосон юм. Энэтхэгийн төдийгүй бусад улс орны зүйл зүйлийн соёлын хөрсөнд соёолон ургасан сод хүмүүсийн оюун ухааныг үнэлж чаддаг байсан энэ их хүн Монголын Ринченг хүндэтгэдэг байсан. Профессор уулзаж учрах бүрийд ухаалаг мэргэн зөвлөгөө, марган сэнхрүүлэх чадвараараа аргагүй бишрүүлж, хэнд ч ялагдашгүй, хэзээ ч үхэшгүй юм шиг сэтгэгдэл төрүүлдэг байлаа. Польшийн их анд, сод хүмүүн нас нөгчжээ”  хэмээн гашуудаж байж. Бүр хожим 1990 онд Польшийн Алтай судлаач Э.Трыярски “...Тал талын гүнзгий мэдлэгтэй, нөр хичээнгүй зүтгэлтэн, эрдэмтэн Ринченг наснаас нөгчихөд нь дэлхийн шинжлэх ухаан гүнээ эмгэнэн гашуудсан. 1977 онд онгойн үлдсэн түүний суудал өнөөдөр ч эзэнгүй хэвээр байна” гэсэн нь бий.   Ринчен гэдэг эрдэмтэнтэй байсандаа Монгол азтай, хүн төрөлхтний анхны иргэншил болох нүүдэлчдийн соёлыг  цагийн өнгөнд хувиргалгүй түгээж чадсан ийм ухаантантайдаа  дэлхий азтай, тэр их хүнийг амьдад нь үнэлээгүй цагийн өнгө гунигтай. Орон зайг нь хэн ч эзэлж чадахааргүй орчлыг бүтээж чадсан ухаантан энэ дэлхийд хэд билээ. Талын Монголын үе үеийн их ухаантнуудын үргэлжлэл болсон их эрдэмтнийхээ өлмийд мөргөм үү.